Օրեր առաջ Ամերիկայի կլինիկական ուռուցքաբանության Journal of Clinical Oncology ամսագրում տպագրվեց Երևանի պետական բժշկական համալսարանի ուռուցքաբանության ամբիոնի դոցենտ, մանկական ուռուցքաբան, արյունաբան Գևորգ Թամամյանի հոդվածը: Journal of Clinical Oncology ամսագիրը հանդիսանում է աշխարհի խոշորագույն գիտական ամսագրերից մեկը, որի ազդեցության գործակիցը ներկայումս 26 է:
Հոդվածում խոսվում է զարգացող երկրներում քաղցկեղի բուժման դժվարությունների, պալիատիվ խնամքի անբավարարության, ուռուցքաբանների, հիվանդների ու իրենց ընտանիքների փորձությունների մասին:
«Արմենպրես»-ը ներկայացնում է հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:
Յուրաքանչյուր ոք ունի բուժում ստանալու և արժանապատվորեն մահանալու իրավունք:
Ցավազրկումը՝ ֆիզիկական, էմոցիոնալ, հոգևոր և սոցիալական, մարդու հիմնարար իրավունք է:
Քեթրին Լե Գալ
Առողջության և բժշկական հետազոտությունների ֆրանսիական ազգային ինստիտուտ
Մարալի մոտ 23 տարեկանում ախտորոշվեց Հոջկինի լիմֆոմա: Ստանդարտ քիմիաթերապևտիկ բուժումը իր տանը մոտ՝ Հայաստանի հյուսիսում գտնվող Վանաձոր քաղաքում ստանալուց հետո, սկզբնական շրջանում նրա մոտ գրանցվեց հիվանդության լրիվ հետընթաց: Երեք տարի անց հիվանդությունը կրկնվեց և նրա մոտ հաջողվում էր հասնել կարճատև ռեմիսիաների ստանդարտ քիմիաթերապևտիկ սխեմաներով, սակայն հիվանդությունը շարունակում էր հետ վերադառնալ: Այդ ժամանակ ցողունային բջիջների փոխպատվաստումը հասանելի չէր Հայաստանում:
Առաջին անգամ հանդիպեցինք ուշ աշնանը, երբ Մարալը կլինիկա եկավ մոր ուղեկցությամբ: Մեր կլինիկան գտնվում է Երևանում՝ Հայաստանի մայրաքաղաքում, որն իր տնից մոտ 2 ժամվա մեքենայի ճանապարհ է, սակայն ընտանիքը գտնվում էր շատ սուղ պայմաններում, և ամեն անգամ Երևան գալու համար մայրը պետք է մի քանի ժամ ավել աշխատեր: Մարալը նիհար էր, հանգիստ և ընկճված, բայց նրա խոշոր, օգնություն փնտրող աչքերը հստակ արտահայտում էին ներքին ուժ և ամրություն: Նա երկար ժամանակ կորտիկոստերոիդներ էր ընդունել ցավազրկման համար, ինչն առաջացրել էր կուշինգոիդ, և պարանոցի լիմֆադենոպաթիան սահմանափակում էր նրա շարժումները: Նրա ձայնը բարակ էր և խռպոտ, կարծես հենց նոր էր ավարտել օպերա երգելը: Նա տանջվում էր: Մինչև Մարալին հանդիպելը, Հոջկինի լիմֆոմայի հետ իմ փորձը բավականին լավ էր՝ իմ պացիենտներից և ոչ մեկը երբևէ չէր մահացել այդ հիվանդությունից:
Այժմ, 29 տարեկանում, նա արդեն հասցրել էր ստանալ գրեթե բոլոր ստանդարտ դեղերը, որոնք օգտագործվում են Հոջկինի լիմֆոման բուժելու համար: Մենք խորհուրդ տվեցինք բրենտուքիսմաբ վեդոտին՝ դեղ, որը հասանելի չէ Հայաստանում, և դեղ, որը, համոզված եմ, ընտանիքը չէր կարող այլ տեղից ևս հայթայթել: Հայաստանում, քիմիաթերապևտիկ դեղերի մեծամասնությունը հիվանդները ստիպված են լինում իրենք ձեռք բերել, ինչը, որպես կանոն, շատ լուրջ խնդիր է: Քաղցկեղով հիվանդ երեխաներին օգնում են մի քանի հիմնադրամներ, բայց մեծահասակների համար նման նախաձեռնությունները շատ հազվադեպ են: Ես զանգեցի ընկերոջս, հայտնի ջութակահարուհու, ով ևս ներգրավված է բարեգործական նախաձեռնություններում և խնդրեցի նրա օգնությունը: Բարեբախտաբար, նա հաջողեց դոնոր գտնել, և մի քանի շաբաթվա ընթացքում մենք կարողացանք ստանալ բրենտուքսիմաբը Ուկրաինայից: Մարալը անչափ ոգևորվեց, և ողջ բժշկական թիմը վարակվեց նրա հույսով, և նա սկսեց բուժումն այդ նոր, թանկարժեք դեղորայքով: Առաջին ներարկման հաջորդ իսկ գիշերը, երբ մտա իր հիվանդասենյակ նա վեր կացավ մահճակալից՝ ուրախությամբ բացականչելով՝ ես արդեն լավ եմ զգում: Մայրը, սովորաբար զուսպ և թերահավատ, շարունակեց.
Նա կհաղթի, ես գիտեմ, նա հաղթելու է: Շնորհակալ եմ: Մենք Ձեզ շատ ենք հավատում:
Բուժման շարունակությանը զուգահեռ եկավ գարունը: Միլիոնավոր ծաղիկներ ծաղկում էին ողջ քաղաքով և բացօթյա սրճարանները լցվել էին կյանքով առավոտից մինչև ուշ գիշեր: Մարալը բուժումը լավ տարավ, և տրամադրությունն էլ տեղն էր, սակայն բուժման երեք կուրսից հետո, ճառագայթային հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ հիվանդությունը խորանում է: Երբ նրան բացատրեցի, որ դեղը չի աշխատում, նա անսասան էր, և ուղղակի հարցրեց, թե հաջորդն ինչ ենք փորձելու: Մենք խորհուրդ տվեցինք բենդամուստին, մեկ այլ դեղ, որը հասանելի չէ Հայաստանում: Եվ կրկին անգամ դոնորը օգնեց, և 2 շաբաթ անց դեղն արդեն Հայաստանում էր՝ այս անգամ Հնդկաստանից: Սակայն Մարալի նոր ոգևորությանը կրկին հաջորդեց հիվանդության պրոգրեսիան: Այժմ նա արդեն սկսեց զգալ տարիների բուժման և հիվանդության բարդությունների կումուլյատիվ էֆեկտները: Նա հեռանում էր՝ օրվա մեծ մասն անցկացնելով անկողնում, քնած կամ պատուհանից դուրս նայելով, իսկ մայրը լուռ նստած էր նրա մահճակալի կողքին:
Տուն վերադառնալու ժամանակն էր: Միանշանակ, նա հոսպիսի և պալիատիվ խնամքի կարիք ուներ, բայց Հայաստանում նման ծառայությունները խիստ սահմանափակ են: Երբ մտա նրա սենյակ՝ հրաժեշտ տալու, նա փակ աչքերով կողքի էր պառկած, իսկ մայրը ափով գրկել էր գլուխը: Տաք արևը տանջվում էր պատուհանից՝ փորձելով բացել տրամադրությունը, իսկ կողքի մահճակալին մի կին, նոր ախտորոշված կրծքագեղձի քաղցկեղով, անհանգիստ ստանում էր իր առաջին քիմիաթերապիայի ցիկլը: Մարալի մայրը համակերպված տեսք ուներ, աչքերը դատարկ ու պաղ՝ արտացոլում էին հույսի կորուստը:
Երբ Մարալը բացեց աչքերը և տեսավ ինձ, հուսահատությունը հորդաց նրանից.
Ես չեմ ուզում տուն գնալ: Էլ ինչ կարող ենք անել: Իսկ ինչ կլինի, եթե ես վատանամ: Իսկ եթե ցավն ուժեղանա կամ չկարողանամ շնչել: Ինչ ենք մենք անելու:
Ես այլևս ունակ չէի մեղմել նրա վախերը: Ամենը, ինչ ունակ էի անել, դա սին հավաստիացումներն էին, որ մենք նրա մասին հոգ կտանենք, բայց նա շարունակում էր հեկեկալ՝ այլևս չլսելով իմ խոսքերը: Մայրը փորձեց սփոփել նրան, իսկ կողքի մահճակալին պառկած կինը ցնցվեց և պատվեց արցունքներով: Զգալով անօգնական և պարտված, այլևս չկար որևէ բան, որ կարող էի ասել: Սենյակից հեռանալիս դեռևս լսում էի նրա դժվարացած շնչառությունը, որ կամաց-կամաց անհետանում էր:
Հիվանդանոցից դուրս գրվելուց օրեր անց, մայրը զանգեց ինձ հարցնելու, թե էլ ինչ կարող են իրենք անել: Նա բացատրեց, որ ցավերի, թուլության և ուժգնացող դժվարաշնչության պատճառով Մարալն այլևս ունակ չէր մահճակալից վեր կենալ: Ես խոստացա կապ հաստատել մեր պալիատիվ բժշկության մասնագետի և հոգեբանի հետ, ովքեր կօգնեին Մարալին ավելի հարմարավետ զգալ: Հեռախոսի մեջ, հեռվում լսում էի Մարալի կանչը, որ խնդրում էր ինձ օգնել նրան՝ օգնել չմահանալ:
Մարալի դեպքը միակը չէ: Ուռուցքաբանությամբ զբաղվելը տնտեսական դժվարություններ ապրող զարգացող երկրում, ինչպիսին նաև Հայաստանն է, ամենօրյա մարտահրավեր է: Ինտերնետի շնորհիվ, մենք կարող ենք հետևել նորագույն դեղերի վերջին հետազոտությունների արդյունքներին, և մենք ծանոթ ենք բուժական սխեմաների զարգացումներին, բայց մեր առօրյա աշխատանքում, մենք դեռևս պայքարում ենք հիվանդներին ամենաբազիսային օգնություն ցուցաբերելու համար:
Չափազանց ցավոտ է գիտենալը, որ մեր հիվանդներից շատերը հնարավորություն կունենային ապրելու, եթե նրանք բնակվեին առավել հարուստ երկրում, բայց էլ առավել բարոյազրկում է անկարողությունը տրամադրել ադեկվատ խնամք նրանց, ում չես կարող փրկել: Երբ գրում էի այս պատմությունը, փնտրեցի տեղեկություներ Հայաստանում պալիատիվ խնամքի վերաբերյալ, և հայտնաբերեցի այդ թեմայով վերջին զեկույցը: Կազմի վրա երիտասարդ մի տղա անտարբեր հայացքով պառկած է մահճակալին, իսկ նրա կողքին նստած կինը անօգնական նայում է տեսախցիկին: Լուսանկարի ներքևում գրված է՝ «Միակ բանը, որ կարող եմ անել՝ լացելն է»:
Ամեն տարի, 5,000-ից ավել մարդ է Հայաստանում մահանում քաղցկեղից: Նրանցից շատերը տանջվում են անտանելի ցավից, որովհետև մորֆինն ու այլ պալիատիվ դեղամիջոցներն անհասանելի են: Մի քանի նախաձեռնություններ ներկայումս զարգացման փուլում են՝ բարելավելու այս դեղերի հասանելիությունը, բայց պացիենտների վիճակը շարունակում է սոսկալի մնալ: Կյանքի ավարտին պացիենտների խնամքի ծառայությունները, որոնք ապացուցված են, որ նվազեցնում են տերմինալ հիվանդների տանջանքները, ևս լայնորեն անհասանելի են: 3 միլիոն բնակիչ ունեցող այս երկրում, միայն երկու բաժիններ են տրամադրում հոսպիսային խնամք փոքր թվով հիվանդների համար: Նոր, շահույթ-չհետապնդող հոսպիսը, որ կտրամադրի ժամանակակից պալիատիվ խնամք դեռևս պլանավորման փուլում է: Տնային խնամքի և ինստիտուցիոնալ ծառայությունների անբավարարության պատճառով, գրեթե բոլոր պացիենտները ուղարկվում են տուն՝ ոչ ադեկվատ խնամքով, երբ բուժական թերապիան այլևս հնարավոր չէ: Հուսահատ ընտանքիների անվերջ զանգերի հոսքը տանջալի է: Ադեկվատ պալիատիվ խնամքի բացակայությունը Հայաստանում և շատ այլ զարգացող երկրներում դատապարտում է հարյուրավոր և հազարավոր խոցելի պացիենտների ավելորդ ցավի, վախի և տառապանքի:
Եվ մի վերջին զանգ ընտանքից՝ շնորհակալ ենք այն ամենի համար, ինչ արել եք:
Բայց դու գիտես, որ կարող էիր ավելին անել»: