Նոր Մետաքսի ճանապարհը․ ինչպես են մարքեթփլեյսները փոխել լոգիստիկան Հայաստանում

Նախկինում ապրանքներն ամիսներով էին հասնում գնորդներին՝ ուղտերի ու ձիերի մեջքին, անցնելով լեռնանցքներ ու տափաստաններ։ Այսօր հնարավոր է պատվերը ձևակերպել առաքման կետում և այն ստանալ ընդամենը մի քանի օրում։ Նախկինում վաճառականի համար անհավատալի արագության հետևում կանգնած էր բարդ լոգիստիկ համակարգ։ Ներկայացնում ենք, թե ինչպես է փոխվել լոգիստիկան Հայաստանում դարերի ընթացքում և ի՞նչ դեր են այսօր խաղում մարքեթփլեյսները։

Անցյալում՝ իջևանատներ և քարավաններ

Հնագույն ժամանակներում Հայաստանը կարևոր դեր էր խաղում համաշխարհային տնտեսության և լոգիստիկայի մեջ։ Երկրի տարածքով անցնում էին առևտրային ուղիներ, որոնք միացնում էին Արևելքն ու Արևմուտքը։ Տեղացի վաճառականները հասանելիություն ունեին կարևոր առևտրային ճանապարհներին, ինչի շնորհիվ երկիրը զարգանում և հարստանում էր։

Առևտրի հանգույցներ՝ ամրացված իջևանատներ

Իջևանատունը քարավանների համար նախատեսված հանգրվան էր՝ տեղակայված առևտրական ճանապարհների երկայնքով։ Դրանք ծառայում էին ոչ միայն որպես հանգստի վայր ճանապարհորդների համար, այլև որպես ժամանակի լոգիստիկ կենտրոններ։

Իջևանատներում հայ վաճառականները վաճառում էին իրենց ապրանքները և գնում այլ երկրների վաճառականների կողմից բերված ապրանքներ։ Այստեղ հնարավոր էր գտնել չինական մետաքս, ճենապակյա իրեր, հնդկական համեմունքներ, ինչպես նաև մորթիներ Ռուսաստանից և Եվրոպայից։

Իջևանատները կառուցվում էին առավելագույն անվտանգության հաշվարկով․ դրանք հաճախ քառակուսի կամ ուղղանկյուն հատակագծով էին՝ մեկ մուտքով։ Պատերը ամրացված էին, որպեսզի կարողանային դիմակայել հնարավոր հարձակումների։
Լայն ներքին բակում տեղակայված էր ջրհորը՝ երկար ճանապարհին կյանքի հիմնական աղբյուրը։ Կային բնակելի սենյակներ, ծածկված պահեստներ և առանձին տարածքներ՝ բեռնակիր կենդանիների համար։

Հայաստանի տարածքում պահպանվել են մի քանի իջևանատներ, սակայն դրանց մեծ մասը չի հասել մեր օրեր։ Ամենահայտնին Օրբելյանների իջևանատունն է, որը կառուցվել է 1332 թվականին՝ ծովի մակերևույթից 2410 մետր բարձրության վրա, իշխան Չեսար Օրբելյանի պատվերով։

Լոգիստիկա՝ Մետաքսի ճանապարհով և Կասպից ծովով

Մինչև XV դարը Մեծ Մետաքսի ճանապարհը անցնում էր նաև Հայաստանի տարածքով՝ կապելով Արտաշատը, Դվինը, Անին և Կարսը։ Այս քաղաքներով հոսում էին ապրանքներ և ֆինանսական միջոցներ։

Բեռները տեղափոխվում էին ուղտերով, ավանակներով, ջորիներով և ձիերով։ Քարավանների չափերը տարբեր էին՝ մի քանի կենդանուց մինչև հարյուրավոր։ Առևտրականները հաճախ միավորվում էին՝ ստեղծելով խոշոր քարավաններ, որպեսզի կիսեն անվտանգության ծախսերը և նվազեցնեն վտանգները։

Հայաստանը Մետաքսյա ճանապարհին տրանզիտ երկիր էր

XV դարից հետո քարավանային առևտրի դարաշրջանը սկսեց մարել։ Ծովային ճանապարհների բացումը աստիճանաբար նվազեցրեց Մեծ Մետաքսի ճանապարհի նշանակությունը։ Հայաստանի համար, որը ծովի անմիջական ելք չուներ, դա լուրջ մարտահրավեր էր։

Սակայն հայ վաճառականները կարողացան հարմարվել նոր պայմաններին՝ կազմակերպելով լոգիստիկ ուղիներ այլ երկրների տարածքով։ Օրինակ՝ Ռուսաստանի և Եվրոպայի հետ առևտուրը իրականացվում էր Կասպից ծովի և Վոլգա գետի միջոցով։ Այսպիսով Հայաստանը շարունակում էր մասնակցել միջազգային տնտեսությանը՝ արդեն նոր պայմաններում։

XIX դարի վերջում Հայաստանում սկսեց զարգանալ երկաթուղային ցանցը։ Դրա կենտրոնը դարձավ Ալեքսանդրապոլը (ներկայիս Գյումրին)։ 1899 թվականին Թիֆլիսից այստեղ հասավ առաջին գնացքը, իսկ 1902 թվականին կառուցվեց Ալեքսանդրապոլ–Երևան երկաթուղային գիծը։ Այսպիսով մայրաքաղաքը պահպանեց իր կարևոր դերը տարանցիկ առևտրում։

Երկաթուղին խթանեց արդյունաբերության և առևտրի զարգացումը։ Գնացքներով տեղափոխվում էին հանքաքար, հացահատիկ և այլ ապրանքներ, որոնց տարեկան ծավալը հասնում էր մինչև 1,5 միլիոն տոննայի։ Սակայն, չնայած արագության աճին, լոգիստիկ համակարգը դեռևս բարդ ու ոչ ճկուն էր։ Իրական փոփոխությունները տեղի ունեցան միայն ավելի քան հարյուր տարի անց՝ մարքեթփլեյսների հայտնվելով։

XIX դարից Հայաստանում արտադրվում է աշխարհահռչակ կոնյակ։ Այն դարձավ ազգային հարստություն՝ շնորհիվ տեղական խաղողի եզակի տեսակների։
1900 թվականին Փարիզում անցկացված համաշխարհային ցուցահանդեսում հայկական կոնյակը արժանացավ Գրան-պրիի, ինչը նպաստեց արտահանման աշխարհագրության ընդլայնմանը։
XX դարի սկզբին երկրում գործում էին արդեն 14 գործարաններ, որոնց արտադրանքը արտահանվում էր Ռուսաստան և Եվրոպա։

Ինչ դժվարությունների էին բախվում վաճառականները

Հայ վաճառականների հաջողությունների հետևում թաքնված էին լուրջ ռիսկեր։ Մետաքսի ճանապարհով իրականացվող փոխադրումները ծանր փորձություն էին թե՛ մարդկանց, թե՛ կենդանիների և թե՛ ապրանքների համար։

Հոգնեցուցիչ ճանապարհ։ Քարավանների երթուղիներն անցնում էին ժայռոտ լեռնաշղթաներով և կտրուկ լանջերով։ Օրինակ՝ Վարդենյաց լեռնանցքը՝ մոտ 2500 մ բարձրության վրա, մինչ օրս համարվում է բարդ անցանելի։ Հին ժամանակներում այդ ճանապարհը շատ ավելի վտանգավոր էր։

Եղանակային պայմաններ։ Առևտրային ճանապարհներն ամբողջությամբ կախված էին բնության քմահաճույքներից։ Ձմռանը լեռնանցքները շաբաթներով փակվում էին ձյան պատճառով, իսկ ամռանը քարավանները տառապում էին մինչև +40°C հասնող շոգից։ Վաճառականները հույսը դնում էին միայն բախտի և փորձառու ուղեկցողների վրա։

Ավազակների հարձակումներ։ Քչամարդ քարավանները հաճախ դառնում էին թալանի զոհ։ Գողերը թաքնվում էին կիրճերում ու լեռնային անցումներում՝ հարձակվելով արագ և նույնքան արագ անհետանալով ապրանքով։

Խոցելի բեռներ։ Մետաքսը, ճենապակին, ապակյա անոթները և համեմունքները հատկապես խոցելի էին։ Ճանապարհի ցնցումները, ջերմաստիճանի փոփոխությունները և խոնավությունը հաճախ հանգեցնում էին նրան, որ ապրանքները հասնում էին վնասված։ Այդ ժամանակ օգտագործվող զամբյուղներն ու պարկերը չէին ապահովում բավարար պաշտպանություն։

Այսօր՝ ֆուլֆիլմենթ կենտրոններ և արագ առաքում

Դարերի ընթացքում լոգիստիկան էականորեն փոխվել է։ Քարավաններին փոխարինել են գնացքները, ինքնաթիռները և ավտոմեքենաները։ Սակայն ամենամեծ փոփոխությունը տեղի է ունեցել վերջին տարիներին՝ մարքեթփլեյսների ի հայտ գալով։ Դրանք Հայաստանը կրկին դարձրել են միջազգային առևտրի ակտիվ մասնակից՝ ինչպես հնագույն ժամանակներում։

2023 թվականին Հայաստանում գործարկվեց Ozon հարթակը՝ ԱՊՀ խոշորագույն մարքեթփլեյսներից մեկը։ Այն զարգացնում է տեղական լոգիստիկ ենթակառուցվածքը և աջակցում հայ վաճառողներին։

Հարմարավետ առևտրային հարթակ՝ մարքեթփլեյս

Եթե նախկինում անհրաժեշտ էր ամիսներ շարունակ սպասել քարավանի վերադարձին, ապա այսօր գրեթե ցանկացած ապրանք կարելի է պատվիրել մի քանի սեղմումով։ Մի քանի օր անց պատվերը կարելի է ստանալ մոտակա ստացման կետում կամ առաքմամբ՝ տուն։

Ինչպես հին ժամանակների իջևանատներում, այնպես էլ այսօր մարքեթփլեյսներում հասանելի են տարբեր երկրներից ապրանքներ՝ էլեկտրոնիկայից և հագուստից մինչև հազվագյուտ համեմունքներ ու գրքեր տարբեր լեզուներով։ Սակայն, ի տարբերություն անցյալի, ընտրությունը այստեղ հասնում է միլիոնավոր անունների։

Լոգիստիկա՝ ամբողջ Հայաստանի տարածքով

Մարքեթփլեյսների ենթակառուցվածքի առանցքը ֆուլֆիլմենթ կենտրոններն են։ Այստեղ վաճառողները բերում են իրենց ապրանքները, որոնք պահեստավորվում, փաթեթավորվում և պատվերի դեպքում ուղարկվում են համապատասխան հասցեով։

Օրինակ՝ Երևանում Ozon-ն ունի տեսակավորման և ֆուլֆիլմենթ կենտրոններ՝ ավելի քան 2500 քմ ընդհանուր մակերեսով։ Դրանք օրական մշակում են մինչև 2000 պատվեր՝ ապահովելով արագություն, որի մասին անցյալի վաճառականները նույնիսկ չէին կարող երազել։

 Ozon-ի առաքման ժամանակակից ուղիները

Վաճառողները կարող են ընտրել համագործակցության ամենահարմար ձևաչափը.

• FBO – մարքեթփլեյսը զբաղվում է պահեստավորմամբ, փաթեթավորմամբ և առաքմամբ,
• FBS – վաճառողը ինքն է պահեստավորում և փաթեթավորում ապրանքը, իսկ առաքումը կազմակերպում է հարթակը,
• RealFBS – վաճառողը օգտագործում է մարքեթփլեյսը որպես վիրտուալ ցուցափեղկ, իսկ ամբողջ լոգիստիկան կազմակերպում է ինքնուրույն։

Որպեսզի պատվերները հասնեն երկրի բոլոր բնակավայրեր, Ozon-ը համագործակցում է «Հայփոստ»-ի հետ։ Սա հատկապես կարևոր է այն համայնքների համար, որտեղ չկան պատվերների հանձնման կետեր։

Ինչպես են մարքեթփլեյսները հեշտացնում առևտուրը

21-րդ դարում էլեկտրոնային առևտրի հարթակները զգալիորեն պարզեցրել են լոգիստիկ գործընթացները։ Ժամանակակից ձեռնարկատերերն այլևս ստիպված չեն բախվել այն դժվարություններին, որոնք իրենց նախնիների համար անլուծելի էին թվում։

Արագություն։ Նախկինում քարավանների ճանապարհը լեռնանցքներով և տափաստաններով տևում էր ամիսներ։ Այսօր տարածությունն այլևս խոչընդոտ չէ․ մարքեթփլեյսները, ինչպիսին է Ozon-ը, ապահովում են արագ առաքում Հայաստանի ամբողջ տարածքում։

Ապրանքների անվտանգություն։ Փխրուն իրերը՝ սպասքը, գրքերը և այլ ապրանքներ, որոնք նախկինում կարող էին վնասվել կամ խոնավանալ ճանապարհին, այժմ հուսալիորեն պաշտպանված են։ Ֆուլֆիլմենթ կենտրոններում ապրանքները փաթեթավորվում են ամուր արկղերով, փրփուրով և օդապղպջակավոր թաղանթով, ինչը գրեթե ամբողջությամբ վերացնում է վնասման ռիսկը տեղափոխման ընթացքում։

Հաշվարկների հարմարավետություն։ Անցյալում վաճառողները չէին տրամադրում հաշվարկային փաստաթղթեր, իսկ գները հաճախ փոփոխվում էին՝ կախված լոգիստիկ ռիսկերից։ Այսօր ամեն ինչ թափանցիկ է․ մարքեթփլեյսում գնորդը տեսնում է վերջնական գինը դրամով և վճարում է առցանց։

Մարքեթփլեյսների շնորհիվ արագ լոգիստիկան այլևս ընտրյալների արտոնություն չէ, ովքեր ունեին ամենաարագ ուղտերն ու բազմաթիվ ուղեկցորդներ։ Այսօր յուրաքանչյուր ձեռնարկատեր կարող է ապահովել իր հաճախորդների համար արագ և հուսալի առաքում։