Տնտեսական

USD BUY - 392.00+0.00 USD SELL - 395.00-1.00
EUR BUY - 421.00-1.00 EUR SELL - 428.00-2.00
OIL:  BRENT - 86.30+0.96 WTI - 81.71+0.90
COMEX:  GOLD - 2215.40+0.78 SILVER - 24.80+0.94
COMEX:  PLATINUM - 912.00-0.55
LME:  ALUMINIUM - 2287.00-1.38 COPPER - 8806.00-0.59
LME:  NICKEL - 16560.00-3.19 TIN - 27375.00-0.99
LME:  LEAD - 2005.00-1.28 ZINC - 2416.00-2.74
FOREX:  USD/JPY - 151.36-0.20 EUR/GBP - 1.082-0.06
FOREX:  EUR/USD - 1.082-0.06 GBP/USD - 1.2627+0.11
STOCKS RUS:  RTSI - 1129.95+1.23
STOCKS US: DOW JONES - 39760.08+1.22 NASDAQ - 16399.52+0.51
STOCKS US: S&P 500 - 5248.49+0.86
STOCKS JAPAN:  NIKKEI - 40168.07-1.46 TOPIX - 2750.81-1.73
STOCKS CHINA:  HANG SENG - 16541.42+0.91 SSEC - 3010.66+0.59
STOCKS EUR:  FTSE100 - 7931.98+0.01 CAC40 - 8204.81+0.25
STOCKS EUR:  DAX - 18477.09+0.50
28/03/2024  CBA:  USD - 394.46-0.25 GBP - 497.65-0.91
28/03/2024  CBA:  EURO - 425.62-1.93
28/03/2024  CBA:  GOLD - 27808.22+146.08 SILVER - 310.90-4.13
Աննա Զալինյան. Չի­նաս­տա­նի Ժո­ղո­վր­դա­կան Հան­րա­պե­տո­ւթյան պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման ի­մա­ցա­բա­նա­կան հիմ­քե­րը
02/06/2021 21:30
Կիսվել

Աննա Զալինյան. Չի­նաս­տա­նի Ժո­ղո­վր­դա­կան Հան­րա­պե­տո­ւթյան պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման ի­մա­ցա­բա­նա­կան հիմ­քե­րը

Պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման խն­դիր­նե­րով զբաղ­վող տն­տե­սա­գետ­նե­րի, քա­ղա­քա­գետ­նե­րի, քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի և այլ մաս­նա­գետ­նե­րի ու­շադ­րու­թյան կե­նտ­րո­նում մշ­տա­պես գտն­վել են հա­մաշ­խար­հային զար­գաց­ման պատ­մու­թյան ըն­թաց­քի վրա ազ­դե­ցու­թյուն ու­նե­ցող և տար­բեր պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման մո­դել­նե­րով կա­ռա­վար­վող տե­րու­թյուն­նե­րը: Այս հա­մա­տե­քս­տում իր խի­ստ յու­րա­հա­տուկ և ա­ռա­նձ­նա­հա­տուկ տե­ղն ու­նի Չի­նաս­տա­նը:

Այս եր­կի­րն ու­նե­ցել է բազ­մա­թիվ պատ­մա­կան և ոչ պաշ­տո­նա­կան ա­նուն­ներ: Չի­նաս­տա­նի ան­վա­նու­մը չի­նա­րե­նով կոչ­վում է Ճունկո[1] (中國/中国) (թա­րգ­ման­վում է որ­պես «­Մի­ջին եր­կիր» կամ «­Մեր­ձա­վոր պե­տու­թյուն»): Ա­ռա­ջին հի­ե­րոգ­լի­ֆը՝«ճուն» (中) նշա­նա­կում է «­կե­նտ­րոն» կամ «­մեջ­տե­ղի՝ մի­ջին»: Երկ­րորդ հի­ե­րո­գլի­ֆը՝ «կո» (國 կամ 国) նշա­նա­կում է «եր­կիր» կամ «­պե­տու­թյուն»: 19-րդ դա­րի սկզ­բից Չի­նաս­տա­նի հե­նց այս ան­վա­նումն է, որ նրան ներ­կայաց­նում է որ­պես «­Կե­նտ­րո­նա­կան պե­տու­թյուն» կամ «­Կե­նտ­րո­նա­կան Կայս­րու­թյուն». «ճունկո» բա­ռը դեռ վաղ ժա­մա­նակ­նե­րից նշա­նա­կում էր «ե­րկն­քի կե­նտ­րոն»՝ տա­րա­ծք, ո­րի վրա իշ­խում էր կայս­րը՝ «ե­րկն­քի որ­դին»: Չի­նա­կան կայս­րու­թյու­նը ցե­րե­կային ժա­մե­րին «ար­ևի տակ էր», մնա­ցած ժա­մա­նակ կո­ղմ­նո­րոշ­վում էր դե­պի Բևե­ռային աստ­ղը՝ իշ­խա­նու­թյան երկ­նային նշա­նը[2]:

­Չի­նաս­տա­նի մեկ այլ ա­նունն է Թիեն­սյա (天下): Հա­մա­ձայն հին պատ­կե­րա­ցում­նե­րի՝ եր­կի­նքն ու­ներ շր­ջա­նա­կի ձև, իսկ եր­կի­րը՝ քա­ռա­կու­սու: Ըստ հին չի­նա­ցի­նե­րի, շր­ջա­նա­կի (Երկն­քի) և քա­ռա­կու­սու (Երկ­րի) հա­մը­նկն­ման վայ­րում էլ գտն­վում է­ին Մի­ջին (Մեջ­տե­ղի) Երկր­նե­րը (հո­ղե­րը): Ըստ չի­նա­ցի­նե­րի, քա­ռա­կու­սու ան­կյուն­նե­րում գտն­վում է­ին «­բա­րի երկն­քի» պա­շտ­պա­նու­թյու­նի­ց՝ վայ­րի ցե­ղե­րով բնա­կեց­ված տա­րա­ծք­նե­րը: Խան (Հան) դա­րա­շր­ջա­նում (մ.թ.ա. 206 – մ.թ. 220) տե­ղի ու­նե­ցավ չի­նա­կան էթ­նո­սի հա­մա­խմ­բու­մը: Չի­նա­ցի­նե­րը սկ­սե­ցին ի­րե­նց ան­վա­նել Հան Ժեն (汉人, Հա­նի մար­դիկ) կամ պար­զա­պես Հան (汉), իսկ նրա­նց լե­զուն` Հանյու (汉语)[3]:

Հե­տա­գայում եր­կի­րը սկ­սեց կոչ­վել Սի­նա (անգլ. China)՝­չի­նա­կան Ցին տոհ­մի (մ.թ.ա. 221–206) ա­նու­նից:

1949 թվա­կա­նի հե­ղա­փո­խու­թյու­նից հե­տո եր­կի­րը պաշ­տո­նա­պես հայտ­նի դար­ձավ որ­պես Չի­նաս­տա­նի Ժո­ղո­վր­դա­կան Հան­րա­պե­տու­թյուն (Ճուն­խուա Րեն­մին Կոնխըկուո (中华人民共和国)՝ «­մա­րդ­կա­նց հա­մը­նդ­հա­նուր ներ­դաշ­նա­կու­թյան Մի­ջին ծաղ­կուն եր­կիր»):

­Չի­նաս­տա­նն ար­ևե­լյան աշ­խար­հի հզո­րա­գույն գեր­տե­րու­թյուն­նե­րից է՝ արևմ­տյա­նից ար­մա­տա­պես տար­բեր­վող ար­ժե­քային հեն­քով և սո­ցի­ալ-տն­տե­սա­կան ու քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գե­րով: Աշ­խար­հում ՉԺՀ տն­տե­սու­թյան և ընդ­հան­րա­պես պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գի յու­րա­հատ­կու­թյունն էլ ար­դի­ա­կան է դա­րձ­նում ու­սում­նա­սի­րու­թյունն ու ա­ռա­վե­լու­թյուն­նե­րի բա­ցա­հայ­տու­մը:­ «Մ­շա­կու­թային հե­ղա­փո­խու­թյու­նից» հե­տո ՉԺՀ-ում դր­վեց պե­տա­կան իշ­խա­նու­թյան մար­մին­նե­րի «­ներ­դաշ­նակ» աշ­խա­տան­քի ա­պա­հով­ման խն­դի­րը:

­Ժա­մա­նա­կա­կից Չի­նաս­տա­նի պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման մո­դե­լի ա­ռա­նձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րի կ­ար­ևո­րու­թյու­նը մի­ջազ­գային գի­տա­կան հան­րու­թյան կող­մի­ց[4] կա­րե­լի է տա­րան­ջա­տել հիմ­նա­կան ե­րեք ուղ­ղու­թյուն­նե­րի.

  • ­ներ­կայում պե­տու­թյան զբա­ղեց­րած տե­ղի և դե­րի կար­ևո­րու­մը և սո­ցի­ալ-տն­տե­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ա­ռա­նց­քային գծե­րի բա­ցա­հայ­տու­մը,
  • պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման ամ­բող­ջա­կան շղ­թայի ի­րա­կա­նաց­ման ըն­թաց­քում մշ­տա­պես առ­կա չի­նա­կան մտա­ծո­ղու­թյան և կա­ռա­վար­ման չի­նա­կան մշա­կույ­թի ա­ռա­նձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րի վեր­հա­նու­մը,
  • 20-րդ դա­րի մի­ջին հատ­վա­ծում (այ­սի­նքն՝ Չի­նա­կան կայս­րու­թյան ան­կման, Չի­նաս­տա­նի հան­դեպ Ճա­պո­նի­այի կող­մից վար­վող քա­ղա­քա­կա­նու­թյան և քա­ղա­քա­ցի­ա­կան պա­տե­րազ­մի ա­վար­տից հե­տո ի­րա­կան ան­կա­խու­թյան ձե­ռք­բեր­ման պա­հին) Չի­նաս­տա­նի՝ պատ­մա­կան քա­ղա­քա­կան կուր­սի ընտ­րու­թյան պատ­ճառ­նե­րը:

ՉԺՀ-ն բնակ­չու­թյան թվա­քա­նա­կով աշ­խար­հի խո­շո­րա­գույն պե­տու­թյունն է. 2020թ.-ի մայի­սի 31-ի դրու­թյա­մբ մո­լո­րա­կի 7,8 մլրդ բնակ­չից ՉԺՀ բնակ­չու­թյու­նը կազ­մում է մոտ 1,420 մլրդ (18.46%-ը)[5]: Այ­սի­նքն՝ աշ­խար­հի յու­րա­քան­չյուր հին­գե­րո­րդ բնա­կի­չը ՉԺՀ-ի քա­ղա­քա­ցի է:

ՉԺՀ-ն պե­տու­թյան տա­րած­քի իր չափ­սե­րով (9562.9 հազ. քառ. կմ) եր­րո­րդն է աշ­խար­հում՝ Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյու­նից (17098.3 հազ. քառ. կմ) և Կա­նա­դայից (9984.7 հազ. քառ. կմ)[6] հե­տո, իսկ նույն ցու­ցա­նի­շո­վ՝ մո­լո­րա­կի ա­ռա­ջին ու­նի­տա­ր[7] պե­տու­թյունն է:

Ե­րկ­րի պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման և քա­ղա­քա­կան կուր­սի յու­րա­քան­չյուր «­քայ­լի» մեջ «ի­նք­նա­բա­վու­թյան» սկզ­բուն­քի պար­տա­դիր առ­կայու­թյու­նը նրա զար­գաց­ման և կայու­նու­թյան ան­բա­ժա­նե­լի մա­սն է:

«Մ­շա­կու­թային հե­ղա­փո­խու­թյու­նից» հե­տո ՉԺՀ-ում դր­վեց պե­տա­կան իշ­խա­նու­թյան մար­մին­նե­րի «­ներ­դաշ­նակ» աշ­խա­տան­քի ա­պա­հով­ման խն­դի­րը:

­Ժա­մա­նա­կա­կից Չի­նաս­տա­նի պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման մո­դե­լի ա­ռա­նձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րի կ­ար­ևո­րու­թյու­նը մի­ջազ­գային գի­տա­կան հան­րու­թյան կող­մի­ց[8] կա­րե­լի է տա­րան­ջա­տել հիմ­նա­կան ե­րեք ուղ­ղու­թյուն­նե­րի.

  • ­ներ­կայում պե­տու­թյան զբա­ղեց­րած տե­ղի և դե­րի կար­ևո­րու­մը և սո­ցի­ալ-տն­տե­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ա­ռա­նց­քային գծե­րի բա­ցա­հայ­տու­մը,
  • պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման ամ­բող­ջա­կան շղ­թայի ի­րա­կա­նաց­ման ըն­թաց­քում մշ­տա­պես առ­կա չի­նա­կան մտա­ծո­ղու­թյան և կա­ռա­վար­ման չի­նա­կան մշա­կույ­թի ա­ռա­նձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րի վեր­հա­նու­մը,
  • 20-րդ դա­րի մի­ջին հատ­վա­ծում (այ­սի­նքն՝ Չի­նա­կան կայս­րու­թյան ան­կման, Չի­նաս­տա­նի հան­դեպ Ճա­պո­նի­այի կող­մից վար­վող քա­ղա­քա­կա­նու­թյան և քա­ղա­քա­ցի­ա­կան պա­տե­րազ­մի ա­վար­տից հե­տո ի­րա­կան ան­կա­խու­թյան ձե­ռք­բեր­ման պա­հին) Չի­նաս­տա­նի՝ պատ­մա­կան քա­ղա­քա­կան կուր­սի ընտ­րու­թյան պատ­ճառ­նե­րը:

ՉԺՀ-ն բնակ­չու­թյան թվա­քա­նա­կով աշ­խար­հի խո­շո­րա­գույն պե­տու­թյունն է. 2020թ.-ի մայի­սի 31-ի դրու­թյա­մբ մո­լո­րա­կի 7,8 մլրդ բնակ­չից ՉԺՀ բնակ­չու­թյու­նը կազ­մում է մոտ 1,420 մլրդ (18.46%-ը)[9]: Այ­սի­նքն՝ աշ­խար­հի յու­րա­քան­չյուր հին­գե­րո­րդ բնա­կի­չը ՉԺՀ-ի քա­ղա­քա­ցի է:

ՉԺՀ-ն պե­տու­թյան տա­րած­քի իր չափ­սե­րով (9562.9 հազ. քառ. կմ) եր­րո­րդն է աշ­խար­հում՝ Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյու­նից (17098.3 հազ. քառ. կմ) և Կա­նա­դայից (9984.7 հազ. քառ. կմ)[10] հե­տո, իսկ նույն ցու­ցա­նի­շո­վ՝ մո­լո­րա­կի ա­ռա­ջին ու­նի­տա­ր[11] պե­տու­թյունն է:

Չի­նա­կան պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման ռազ­մա­վա­րու­թյու­նը հե­տաքրքրա­կան է նրա­նով, որ ինչ­պես Չի­նաս­տա­նում, այն­պես էլ Հայաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյու­նում բա­րե­փո­խում­նե­րը շա­րու­նա­կա­կան են[12], իսկ ստաց­ված ար­դյունք­նե­րը դե­ռևս շատ հե­ռու են դր­ված նպա­տակ­նե­րից:

­Կարծում եմ՝ Հայաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան հա­մար ար­դի­ա­կան է նաև պե­տու­թյան կա­ռա­վար­ման մի­ջազ­գային ա­ռա­ջա­վոր և Չի­նաս­տա­նի նման ա­վան­դույթ­ներ ու­նե­ցող երկ­րի փոր­ձի ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նը, որը կներկայացնենք հաջորդիվ:

Աննա Զալինյան

—————-

[1] Չժունգգո տերմինը Չինաստանի պատմության մեջ մշտապես չի օգտագործվել, իսկ դրա օգտագործումը՝ կախված դարաշրջանից, ունեցել է մշակութային և քաղաքական ենթատեքստ:// Տես՝ Дмитриев С. В., Кузьмин С. Л. Что такое Китай? Срединное государство в историческом мифе и реальной политике // Восток. — 2012. — № 3.; Гордиенко А. Н., Куделев П. Е., Перзашкевич О. В. Китай. История, культура, искусство. (Иллюстрированные энциклопедии мировой культуры и истории).— М.: Эксмо, 2008.

[2] О Китае. Императорский Дворец Гугун. — Пекин, Синьсин, 1999.; Peyrcfitte A The Collision of Two Civilizations: The British Expedition to China in 1792-94. — L., 1993.; Сюнь-Цзы // Антология мировой политической мысли: в 5 т. Т. 1. Зарубежная политическая мысль (под рук. Г.Ю. Семигина) – М.: Мысль, 1997.

[3] Այս բառերը դեռևս առկա են չինարեն լեզվում:

[4] Այս մասին տես՝ Шевердяев С.Н. Организация государственной власти в Китае// Организация государственной власти в России и зарубежных странах. Учебно-методический комплекс / Рук.авт. кол. и отв. ред. проф. Авакьян С.А.- М.: Юстицинформ, 2014.; Василенко И.А. Политическая глобалистика . М.: Логос, 2000.; Как управляется Китай : Эволюция властных структур Китая 80-90-е гг. XX века / Под ред. М.Л.Титаренко. М.: ИДВ РАН, 2001.

[5] https://countrymeters.info/ru ; https://www.worldometers.info/world-population/. (դիմելու ամ­սա­թիվը՝ 31.05.2020.)

[6] World Development Indicators: Size of the economy http://wdi.worldbank.org/table/WV.1 (դիմ­ելու ամսաթիվը՝ 31.05.2020թ.)

[7] Վարչատարածքային բոլոր միավորներն իրենց քաղաքական և իրավական կարգավիճակով հավասար են, չեն կարող ունենալ սեփական կառավարություն, սեփական պառլամենտ կամ դատական իշխանության կառույցներ։ Նման պետություններում գործում է մեկ միասնական սահմանադրություն, միասնական օրենսդրություն, միասնական օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների մարմինների համակարգ։

[8] Այս մասին տես՝ Шевердяев С.Н. Организация государственной власти в Китае// Организация государственной власти в России и зарубежных странах. Учебно-методический комплекс / Рук.авт. кол. и отв. ред. проф. Авакьян С.А.- М.: Юстицинформ, 2014.; Василенко И.А. Политическая глобалистика . М.: Логос, 2000.; Как управляется Китай : Эволюция властных структур Китая 80-90-е гг. XX века / Под ред. М.Л.Титаренко. М.: ИДВ РАН, 2001.

[9] https://countrymeters.info/ru ; https://www.worldometers.info/world-population/. (դիմելու ամ­սա­թիվը՝ 31.05.2020.)

[10] World Development Indicators: Size of the economy http://wdi.worldbank.org/table/WV.1 (դիմ­ելու ամսաթիվը՝ 31.05.2020թ.)

[11] Վարչատարածքային բոլոր միավորներն իրենց քաղաքական և իրավական կարգավիճակով հավասար են, չեն կարող ունենալ սեփական կառավարություն, սեփական պառլամենտ կամ դատական իշխանության կառույցներ։ Նման պետություններում գործում է մեկ միասնական սահմանադրություն, միասնական օրենսդրություն, միասնական օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների մարմինների համակարգ։

[12] Պրոֆեսոր Ռոլան Դրագոն նշում էր. «Ինչ-որ առումով վարչական բարեփոխումը լեգենդ է. վարչակազմը մշտապես գտնվում է բարեփոխման վիճակում, ինչն էլ դրա «առողջության» վկայականն է: // Драго Р. Административная наука. – М.: Прогресс, 1982.

28/03/2024
դրամ
Դոլար (USD)
394.46
-0.25
Եվրո (EUR)
425.62
-1.93
Ռուբլի (RUR)
4.27
+0.00
Լարի (GEL)
146.23
+0.18
27808.22
+146.08
Արծաթ
310.90
-4.13