Աննա Զալինյան. Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության պետական կառավարման իմացաբանական հիմքերը
Պետական կառավարման խնդիրներով զբաղվող տնտեսագետների, քաղաքագետների, քաղաքական գործիչների և այլ մասնագետների ուշադրության կենտրոնում մշտապես գտնվել են համաշխարհային զարգացման պատմության ընթացքի վրա ազդեցություն ունեցող և տարբեր պետական կառավարման մոդելներով կառավարվող տերությունները: Այս համատեքստում իր խիստ յուրահատուկ և առանձնահատուկ տեղն ունի Չինաստանը:
Այս երկիրն ունեցել է բազմաթիվ պատմական և ոչ պաշտոնական անուններ: Չինաստանի անվանումը չինարենով կոչվում է Ճունկո[1] (中國/中国) (թարգմանվում է որպես «Միջին երկիր» կամ «Մերձավոր պետություն»): Առաջին հիերոգլիֆը՝«ճուն» (中) նշանակում է «կենտրոն» կամ «մեջտեղի՝ միջին»: Երկրորդ հիերոգլիֆը՝ «կո» (國 կամ 国) նշանակում է «երկիր» կամ «պետություն»: 19-րդ դարի սկզբից Չինաստանի հենց այս անվանումն է, որ նրան ներկայացնում է որպես «Կենտրոնական պետություն» կամ «Կենտրոնական Կայսրություն». «ճունկո» բառը դեռ վաղ ժամանակներից նշանակում էր «երկնքի կենտրոն»՝ տարածք, որի վրա իշխում էր կայսրը՝ «երկնքի որդին»: Չինական կայսրությունը ցերեկային ժամերին «արևի տակ էր», մնացած ժամանակ կողմնորոշվում էր դեպի Բևեռային աստղը՝ իշխանության երկնային նշանը[2]:
Չինաստանի մեկ այլ անունն է Թիենսյա (天下): Համաձայն հին պատկերացումների՝ երկինքն ուներ շրջանակի ձև, իսկ երկիրը՝ քառակուսու: Ըստ հին չինացիների, շրջանակի (Երկնքի) և քառակուսու (Երկրի) համընկնման վայրում էլ գտնվում էին Միջին (Մեջտեղի) Երկրները (հողերը): Ըստ չինացիների, քառակուսու անկյուններում գտնվում էին «բարի երկնքի» պաշտպանությունից՝ վայրի ցեղերով բնակեցված տարածքները: Խան (Հան) դարաշրջանում (մ.թ.ա. 206 – մ.թ. 220) տեղի ունեցավ չինական էթնոսի համախմբումը: Չինացիները սկսեցին իրենց անվանել Հան Ժեն (汉人, Հանի մարդիկ) կամ պարզապես Հան (汉), իսկ նրանց լեզուն` Հանյու (汉语)[3]:
Հետագայում երկիրը սկսեց կոչվել Սինա (անգլ. China)՝չինական Ցին տոհմի (մ.թ.ա. 221–206) անունից:
1949 թվականի հեղափոխությունից հետո երկիրը պաշտոնապես հայտնի դարձավ որպես Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն (Ճունխուա Րենմին Կոնխըկուո (中华人民共和国)՝ «մարդկանց համընդհանուր ներդաշնակության Միջին ծաղկուն երկիր»):
Չինաստանն արևելյան աշխարհի հզորագույն գերտերություններից է՝ արևմտյանից արմատապես տարբերվող արժեքային հենքով և սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական համակարգերով: Աշխարհում ՉԺՀ տնտեսության և ընդհանրապես պետական կառավարման համակարգի յուրահատկությունն էլ արդիական է դարձնում ուսումնասիրությունն ու առավելությունների բացահայտումը: «Մշակութային հեղափոխությունից» հետո ՉԺՀ-ում դրվեց պետական իշխանության մարմինների «ներդաշնակ» աշխատանքի ապահովման խնդիրը:
Ժամանակակից Չինաստանի պետական կառավարման մոդելի առանձնահատկությունների կարևորությունը միջազգային գիտական հանրության կողմից[4] կարելի է տարանջատել հիմնական երեք ուղղությունների.
- ներկայում պետության զբաղեցրած տեղի և դերի կարևորումը և սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության առանցքային գծերի բացահայտումը,
- պետական կառավարման ամբողջական շղթայի իրականացման ընթացքում մշտապես առկա չինական մտածողության և կառավարման չինական մշակույթի առանձնահատկությունների վերհանումը,
- 20-րդ դարի միջին հատվածում (այսինքն՝ Չինական կայսրության անկման, Չինաստանի հանդեպ Ճապոնիայի կողմից վարվող քաղաքականության և քաղաքացիական պատերազմի ավարտից հետո իրական անկախության ձեռքբերման պահին) Չինաստանի՝ պատմական քաղաքական կուրսի ընտրության պատճառները:
ՉԺՀ-ն բնակչության թվաքանակով աշխարհի խոշորագույն պետությունն է. 2020թ.-ի մայիսի 31-ի դրությամբ մոլորակի 7,8 մլրդ բնակչից ՉԺՀ բնակչությունը կազմում է մոտ 1,420 մլրդ (18.46%-ը)[5]: Այսինքն՝ աշխարհի յուրաքանչյուր հինգերորդ բնակիչը ՉԺՀ-ի քաղաքացի է:
ՉԺՀ-ն պետության տարածքի իր չափսերով (9562.9 հազ. քառ. կմ) երրորդն է աշխարհում՝ Ռուսաստանի Դաշնությունից (17098.3 հազ. քառ. կմ) և Կանադայից (9984.7 հազ. քառ. կմ)[6] հետո, իսկ նույն ցուցանիշով՝ մոլորակի առաջին ունիտար[7] պետությունն է:
Երկրի պետական կառավարման և քաղաքական կուրսի յուրաքանչյուր «քայլի» մեջ «ինքնաբավության» սկզբունքի պարտադիր առկայությունը նրա զարգացման և կայունության անբաժանելի մասն է:
«Մշակութային հեղափոխությունից» հետո ՉԺՀ-ում դրվեց պետական իշխանության մարմինների «ներդաշնակ» աշխատանքի ապահովման խնդիրը:
Ժամանակակից Չինաստանի պետական կառավարման մոդելի առանձնահատկությունների կարևորությունը միջազգային գիտական հանրության կողմից[8] կարելի է տարանջատել հիմնական երեք ուղղությունների.
- ներկայում պետության զբաղեցրած տեղի և դերի կարևորումը և սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության առանցքային գծերի բացահայտումը,
- պետական կառավարման ամբողջական շղթայի իրականացման ընթացքում մշտապես առկա չինական մտածողության և կառավարման չինական մշակույթի առանձնահատկությունների վերհանումը,
- 20-րդ դարի միջին հատվածում (այսինքն՝ Չինական կայսրության անկման, Չինաստանի հանդեպ Ճապոնիայի կողմից վարվող քաղաքականության և քաղաքացիական պատերազմի ավարտից հետո իրական անկախության ձեռքբերման պահին) Չինաստանի՝ պատմական քաղաքական կուրսի ընտրության պատճառները:
ՉԺՀ-ն բնակչության թվաքանակով աշխարհի խոշորագույն պետությունն է. 2020թ.-ի մայիսի 31-ի դրությամբ մոլորակի 7,8 մլրդ բնակչից ՉԺՀ բնակչությունը կազմում է մոտ 1,420 մլրդ (18.46%-ը)[9]: Այսինքն՝ աշխարհի յուրաքանչյուր հինգերորդ բնակիչը ՉԺՀ-ի քաղաքացի է:
ՉԺՀ-ն պետության տարածքի իր չափսերով (9562.9 հազ. քառ. կմ) երրորդն է աշխարհում՝ Ռուսաստանի Դաշնությունից (17098.3 հազ. քառ. կմ) և Կանադայից (9984.7 հազ. քառ. կմ)[10] հետո, իսկ նույն ցուցանիշով՝ մոլորակի առաջին ունիտար[11] պետությունն է:
Չինական պետական կառավարման ռազմավարությունը հետաքրքրական է նրանով, որ ինչպես Չինաստանում, այնպես էլ Հայաստանի Հանրապետությունում բարեփոխումները շարունակական են[12], իսկ ստացված արդյունքները դեռևս շատ հեռու են դրված նպատակներից:
Կարծում եմ՝ Հայաստանի Հանրապետության համար արդիական է նաև պետության կառավարման միջազգային առաջավոր և Չինաստանի նման ավանդույթներ ունեցող երկրի փորձի ուսումնասիրությունը, որը կներկայացնենք հաջորդիվ:
Աննա Զալինյան
—————-
[1] Չժունգգո տերմինը Չինաստանի պատմության մեջ մշտապես չի օգտագործվել, իսկ դրա օգտագործումը՝ կախված դարաշրջանից, ունեցել է մշակութային և քաղաքական ենթատեքստ:// Տես՝ Дмитриев С. В., Кузьмин С. Л. Что такое Китай? Срединное государство в историческом мифе и реальной политике // Восток. — 2012. — № 3.; Гордиенко А. Н., Куделев П. Е., Перзашкевич О. В. Китай. История, культура, искусство. (Иллюстрированные энциклопедии мировой культуры и истории).— М.: Эксмо, 2008.
[2] О Китае. Императорский Дворец Гугун. — Пекин, Синьсин, 1999.; Peyrcfitte A The Collision of Two Civilizations: The British Expedition to China in 1792-94. — L., 1993.; Сюнь-Цзы // Антология мировой политической мысли: в 5 т. Т. 1. Зарубежная политическая мысль (под рук. Г.Ю. Семигина) – М.: Мысль, 1997.
[3] Այս բառերը դեռևս առկա են չինարեն լեզվում:
[4] Այս մասին տես՝ Шевердяев С.Н. Организация государственной власти в Китае// Организация государственной власти в России и зарубежных странах. Учебно-методический комплекс / Рук.авт. кол. и отв. ред. проф. Авакьян С.А.- М.: Юстицинформ, 2014.; Василенко И.А. Политическая глобалистика . М.: Логос, 2000.; Как управляется Китай : Эволюция властных структур Китая 80-90-е гг. XX века / Под ред. М.Л.Титаренко. М.: ИДВ РАН, 2001.
[5] https://countrymeters.info/ru ; https://www.worldometers.info/world-population/. (դիմելու ամսաթիվը՝ 31.05.2020.)
[6] World Development Indicators: Size of the economy http://wdi.worldbank.org/table/WV.1 (դիմելու ամսաթիվը՝ 31.05.2020թ.)
[7] Վարչատարածքային բոլոր միավորներն իրենց քաղաքական և իրավական կարգավիճակով հավասար են, չեն կարող ունենալ սեփական կառավարություն, սեփական պառլամենտ կամ դատական իշխանության կառույցներ։ Նման պետություններում գործում է մեկ միասնական սահմանադրություն, միասնական օրենսդրություն, միասնական օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների մարմինների համակարգ։
[8] Այս մասին տես՝ Шевердяев С.Н. Организация государственной власти в Китае// Организация государственной власти в России и зарубежных странах. Учебно-методический комплекс / Рук.авт. кол. и отв. ред. проф. Авакьян С.А.- М.: Юстицинформ, 2014.; Василенко И.А. Политическая глобалистика . М.: Логос, 2000.; Как управляется Китай : Эволюция властных структур Китая 80-90-е гг. XX века / Под ред. М.Л.Титаренко. М.: ИДВ РАН, 2001.
[9] https://countrymeters.info/ru ; https://www.worldometers.info/world-population/. (դիմելու ամսաթիվը՝ 31.05.2020.)
[10] World Development Indicators: Size of the economy http://wdi.worldbank.org/table/WV.1 (դիմելու ամսաթիվը՝ 31.05.2020թ.)
[11] Վարչատարածքային բոլոր միավորներն իրենց քաղաքական և իրավական կարգավիճակով հավասար են, չեն կարող ունենալ սեփական կառավարություն, սեփական պառլամենտ կամ դատական իշխանության կառույցներ։ Նման պետություններում գործում է մեկ միասնական սահմանադրություն, միասնական օրենսդրություն, միասնական օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների մարմինների համակարգ։
[12] Պրոֆեսոր Ռոլան Դրագոն նշում էր. «Ինչ-որ առումով վարչական բարեփոխումը լեգենդ է. վարչակազմը մշտապես գտնվում է բարեփոխման վիճակում, ինչն էլ դրա «առողջության» վկայականն է: // Драго Р. Административная наука. – М.: Прогресс, 1982.