ԱՄԵՐԻԿԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆՆ ԵՆ ՊԱՏԿԱՆՈՒՄ ՄԻ ՇԱՐՔ ԳԻՏԱԿԱՆ ԳՅՈՒՏԵՐ, ԱՅԴ ԹՎՈՒՄ ԵՎ ԲԱՆԿՈՄԱՏԻ ԳՅՈՒՏԸ
Այսօր` դեկտեմբերի 28-ին, տեղի է ունեցել «Հայերի ներդրումը 20–րդ դարի գիտության մեջ. մաս առաջին» թեմայով մամուլի ասուլիս, որի շրջանակներում «Սարդարապատ» շարժման նախաձեռնող խմբի անդամներ Էմիլ Աբրահամյանը և Տիգրան Խզմալյանը ներկայացրել են 20–րդ դարում հայերի ձեռքբերումներն ու գյուտերը գիտության ասպարեզում։
Ինչպես տեղեկացրել է Տիգրան Խզմալյանը, վերջերս Լոս-Անջելեսում հրատարակվել է արվեստագետ և հրապարակախոս Ստեփան Պարթամյանի հեղինակած «Ամերիկահայության ներդրումը Միացյալ Նահանգներում» գիրքը, որտեղ ներկայացվել են 20-րդ դարի ԱՄՆ հայկական համայնքի գիտնականների, գյուտարարների ամենանշանավոր հայտնագործություններն ու գյուտերը: «Գիրքը մեկ անգամ ևս արձանագրում է, թե ինչ ներուժ ունի հայ ժողովուրդը, եթե ապրում և արարում է ազատության, արդարության ու օրինականության պայմաններում»,– ասել է Տիգրան Խզմալյանը:
Գրքում արտացոլված են նաև ԱՄՆ արտոնագրային գործակալության կողմից ճանաչված այդ գյուտերի պաշտոնական արտոնագրերի համարներն ու գրանցման տարեթվերը, ինչն էլ ավելի է արժևորում այդ աշխատությունը: Բանախոսների ներկայացրած գյուտերը ներկայացվում են ստորև.
Միացյալ Նահանգներում հայ ճարտարագիտական մտքի առաջին արտոնագրված նմուշ է հանդիսանում 1908 թվականին ներկայացված և 1911 թվականին պաշտոնապես գյուտ ճանաչված Գաբրիել Կազանջյանի մազերի չորացման սարքը` այսօր համընդհանուր տարածում գտած «ֆենը»:
Տեխնիկական հեղափոխության իսկական հերոս կարելի է համարել Ցեղասպանությունից հրաշքով փրկված Ասատուր Սարաֆյանին, որն Ամերիկայում հայտնի է որպես Օսկար Բենկեր` առասպելական այն ճարտարագետը, ով հայտնագործել է ինքնաշարժերի ավտոմատ փոխանցման տուփը: 1931 թվականին 1.795.464 համարով արտոնագրված այս գյուտն 1940 թվականից կիրառվել է ամերիկյան «Օլդսմոբիլ» մակնիշի ավտոմեքենայում: Նույն Բենկեր-Սարաֆյանին են պատկանում ավտոսիրողներին քաջ հայտնի բենզինային պոմպի, ինչպես նաև ավտոյուղի չափիչի գյուտերը:
ԱՄՆ կառավարության կողմից Ասատուր Սարաֆյան-Բենկերի ամենաարժեքավոր հայտնագործություններ են համարվել ուղղաթիռի տրանսմիսիայի` Սիկորսկու շարժիչի փոխանցման տուփը, և բազմագույն տպիչ սարքը։
Մեկ այլ գյուտարար` Արթուր Բուլբուլյանը, 1944 թվականին ստացավ թիվ 2.348.108 արտոնագիր ամերիկյան օդուժի համար խիստ անհրաժեշտ օդաչուների թթվածնային դիմակ պատրաստելու համար:
Ամենամեծ համբավ և տարածում ստացած գյուտերից է հանրահայտ Ալեք Մանուկյանի նորամուծությունը` յուրահատուկ տեսակի ջրի ծորակը, որը 1969 թվականից կիրառվում է աշխարհում:
Համաշխարհային մեծ տարածում ստացավ քչերին հայտնի Ստեփան Ստեփանյանի բեռնատարի թափքի վրա բետոնխառնիչ տեղադրելու գաղափարը, որը հեղափոխեց և խթանեց շինարարական արդյունաբերությունը:
Արժե հիշատակել աստղաբաշխական քանակով արտադրվող Արտաշես Հայկանյանի հեղուկ խմիչքների համար ճկուն անկյունով ծղոտը, կամ «կոկտեյլի փայտիկի» գյուտը (1980 թվական, թիվ 4.216.801 արտոնագիր):
Դժվար է պատկերացնել այսօրվա քաղաքակրթությունը առանց դրամաբաշխային սարքերի, հանրահայտ «բանկոմատի», որի գյուտը պատկանում է Լյութեր Սիմիջյանին։ Ընդ որում, Սիմիջյանն առանձին արտոնագրել է ինչպես թղթադրամի, այնպես էլ` 1965 թվականին` մետաղադրամի համար նախատեսված բանկոմատի գյուտերը:
1977 թվականին Միքայել Տեր-Պողոսյանը ստեղծել է կոմպյուտերային տոմոգրաֆիայի միջոցով մարդու մարմնի պատկերը վերարտադրող սարքը, ինչը հեղափոխություն կատարեց բժշկության ոլորտում։
Այսօր միլիոնավոր մարդկանց կյանք է փրկում միջուկային մագնետիկ ռեզոնանսի սկզբունքով գործող սկաները, առանց որի անհնար է պատկերացնել ժամանակակից առողջապահությունը` ախտորոշումից մինչև բուժում: Այդ գյուտը պատկանում է Ռեյմոնդ Դամադյանին։