Հին Հայաստանից Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն․ չրարտադրության գաղտնիքների բացահայտման հետքերով
Հայաստանում չրագործության ավանդույթը մեզ է հասել դարերի խորքից։ Դեռևս Քրիստոսից առաջ 5-րդ դարում հույն պատմիչ Հերոդոտոսը հիշատակում է Հայաստանի՝ արևով համեմված չրերի մասին, որոնք հայ վաճառականները տեղափոխում էին գինիների և այլ մթերքի հետ միասին, իսկ Քսենոփոնի վկայություններում նշվում է, որ հայ գյուղացիները ձմռան համար պահեստավորում էին նաև չորացված մրգեր։ Արևաշող Արմավիրի մարզի չրագործներից մեկի՝ Արկադի Խաչիկյանի խոսքերով, պեղումների ժամանակ հնագետները երբեմնի մայրաքաղաք Երևանդաշատում՝ Երվանդ թագավորի որսորդական պալատի խոհանոցի հատակին, հայտնաբերել են մի բուռ չիր, որը թեև արդեն ածխացած էր, բայց դժվար էր շփոթել այլ բանի հետ։
Թե ինչպես էին հին հայերը չիր պատրաստում, ստույգ տվյալներ չկան, բայց որ չորացված մրգերը դարեր շարունակ զարդարել են հայ արքունական սեղանները, պատմությունն է հուշում։ Այսօր էլ Հայաստանում չրագործությունը բավականին տարածված է, ինչը պայմանավորված է տեղացի արտադրողների ջանասիրությամբ և, իրարկե, բարենպաստ բնակլիմայական պայմաններով։ Հեռավոր Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում չրագործության համար անհրաժեշտ բնակլիմայական պայմանները, գուցե, զիջում են Հայաստանին․ ջրի սակավություն, աղակալած հողեր, սպառման շուկաներից հեռու գտնվելը, ինչը, սակայն, չի խանգարում, որ հարավաֆրիկյան չրերն արտահանվեն աշխարհով մեկ։ Չրարտադրության գաղտնիքների բացահայտման հետքերով մարտին Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն մեկնած հայ արտադրողները տպավորված էին տեղացի չրագործների աշխատանքի գրագետ կազմակերպմամբ, ինչի շնորհիվ այս պետությունն այժմ աշխարհում առաջատար չրարտադրողներից է։
Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունն այսօր արտահանում է մոտ 100 տեսակի չրային արտադրանք Անգլիաից մինչև Ավստրալիա։ Ընկերությունների արտադրական տարեկան ծավալները հասնում են մինչև 3000-4000 տոննա չիր և չրային այլ արտադրանք:
Հայ արտադրողներն այցի շրջանակում հնարավորություն ունեցան ծանոթանալու Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում կիրառվող ողջ արտադրական շղթային՝ այգիների մշակումից մինչև չրի վերամշակում, մատակարարում ու վաճառք։ Այցը կազմակերպվել էր Արևելյան գործընկերություն՝ առևտրի համար պատրաստ. EU4Business-ի նախաձեռնության շրջանակում։ Ծրագիրն իրականացնում է Առևտրի միջազգային կենտրոնը Եվրոպական միության ֆինանսական աջակցությամբ։ Այն աջակցում է Արևելյան գործընկերության երկրների փոքր և միջին ձեռնարկություններին միջազգային շուկայի պահանջներին համապատասխան բարձր արժեքով ապրանքների արտադրման հարցում՝ նրանց կապելով միջազգային շուկաների գնորդների հետ՝ հատկապես ԵՄ-ի տարածքում:
Այցի ընթացքում հայաստանցի չրագործներն այցելեցին այգիներ, արտադրամասեր, ծանոթացան վաճառքի կենտրոններին, մասնակցեցին տարբեր գործնական հանդիպումների` ուսումնասիրելով միջազգային լավագույն փորձը։
«Չրի արտադրության համար ամենակարևորը ճիշտ այգի ու բերք ունենալն է։ Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում չրարտադրության ոլորտը կարգավորվում է օրենքով․ արտադրողը պարտավոր է օգտագործել հատուկ չրի համար նախատեսված այգիների բերքը, իսկ մրգի տեսակները տրամադրում է սելեկցիոն կայանը, որտեղ փորձարկվում են նոր կուլտուրաները։ Տարիներ շարունակ այդ մրգատեսակներից չիր, պահածո ու այլ արտադրանք են ստեղծում, մինչև որ դրանք համարվում են պիտանի մասնագիտացված այգիներ հիմնելու համար։ Չրի համար մեկ մրցունակ մրգատեսակ մշակելու համար պահանջվում է ավելի քան 15 տարի։ Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում ողջ բերքն իր տեսակով, ամրությամբ, գույնով բերվում է նույն տեսքի»,- նշում է «Ագրոլոգ» ուսումնաարտադրական կենտրոնի տնօրեն Արա Մարությանը։
Ուսումնական այցի ընթացքում հայ արտադրողները ծանոթացան միջազգային և հատկապես եվրոպական շուկայում մրցունակ չիր վաճառելու մի շարք գաղտնիքների՝ ինչպես ապահովել չրի խոնավության նախընտրելի աստիճան, որ հաճելի լինի եվրոպացի գնորդի քիմքին, վերամշակման ինչ մեթոդներ կիրառել չրի կյանքը երկարացնելու համար, ինչպես ունենալ եվրոպական չափանիշներին համապատասխան գրավիչ, բայց միևնույն ժամանակ ոչ ծախսատար փաթեթավորում, ինչպես ճիշտ կազմակերպել արտադրանքի առաջխաղացումն ու վաճառքը։
Ռեսուրսներն արդյունավետորեն օգտագործելու և շուկայում դիվերսիֆիկացիա ապահովելու համար հարավաֆրիկյան չրագործներն ապրանքային տեսք չունեցող բերքից ստանում են բազմատեսակ չրային արտադրանք՝ մրգային բատոններ, չրային կոնֆետներ, ինչն օգտագործվում է ինչպես ներքին սպառման, այնպես էլ արտահանման համար։
«Այս ուսումնական այցից հետո մեկ անգամ ևս համոզվեցինք, թե որքան կարևոր է չրերին զուգահեռ այլ չրային պրոդուկտներ արտադրելը։ Արդեն մտածում ենք այս ուղղությամբ»,- նշում է ուսումնական այցի մեկ այլ մասնակից, «Սաթենի» ընկերության ղեկավար Արկադի Խաչիկյանը։
Հարավաֆրիկյան չրարտադրողների հաջողության առանցքում նաև ամուր կրթական հիմքն է։ Սննդագիտության մագիստրատուրայի ֆակուլտետի ուսանողը դիպլոմ կարող է ստանալ միայն այն դեպքում, եթե սննդի նոր արտադրանք է ստեղծում։ Դիպլոմը նրան շնորհվում է նոր արտադրանքի՝ առնվազն 100 մարդու համտեսից ու դրական գնահատականից հետո, նշում են այցի մասնակիցները։
Տարիների ընթացքում ձեռք բերված հմտությունների փոխանցման և, առհասարակ, ոլորտի զարգացման գործում արտադրողներին օգնում են հատուկ ասոցիացիաները, որոնք արժեքավոր հարթակ են արտադրողների ու պետության միջև։ Նրանք խորհրդատվություն են տրամադրում մրգատեսակների, մրցունակության ու արտահանման բարելավման վերաբերյալ և առաջարկներ ներկայացնում պետական մարմիններին այդ թվում հարկերի, պետական օժանդակության և այլ հարցերով: Մասնավոր հիմունքով գործող այս հաստատությունների կենսունակությունն ապահովում են հենց իրենք՝ ասոցիացիայի անդամները՝ իրենց վաճառած յուրաքանչյուր 1 կգ չրի համար վճարելով 21 ցենտ, իսկ 1 կգ թարմ մրգի համար՝ 10 ցենտ։
Առողջ արտադրանք ունենալու համար հարավաֆրիկյան չրագործները կիրառում են պարզ, բայց արդյունավետ հնարքներ։ Օրինակ, մաղերի վրայի չրերը ուտող թռչուններին քշելու համար ամբողջ տարածքում տեղակայված բարձրախոսերի միջոցով հնչում են գիշատիչ թռչունների ու կրակոցի ձայնագրված հնչյուններ։ Բնական ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումը, ևս, հաջողության գրավականներից է։ Յուրաքանչյուր այգի ունի իր ջրամբարը, որտեղ հավաքվում են անձրևից ու ձնհալից գոյացած ջրերը, որն էլ օգտագործվում է ոռոգման համար, իսկ այգիների ներսում գտնվող ճանապարհների բարեկարգման համար օգտագործվում են դեղձի կորիզներ։
«Ritea» ընկերության արտադրական վերահսկողության և արտաքին կապերի պատասխանատու Նաիրի Մարգարյանը հարավաֆրիկյան փորձի կիրառումը Հայաստանում միանգամայն իրատեսական է համարում։ Նրա հետ համակարծիք է նաև ճանաչողական այցի մեկ այլ մասնակից, «Արկոլադ» ընկերության փոխտնօրեն Լիդա Դևեջյանը, ով հարավաֆրիկյան չրարտադրողների հաջողության գաղտնիքներից է համարում համագործակցությունն ու համակարգված աշխատանքը։
Արևելյան գործընկերություն՝ առևտրի համար պատրաստ. EU4Business-ի նախաձեռնության շրջանակում տեղացի արտադրողները մասնակցել են մի շարք առաջատար ցուցահանդեսների Եվրոպայում՝ նոր գործարար կապերի հաստատման ու արտահանման խթանման նպատակով։ Միջազգային ու տեղացի փորձագետների խորհրդատվության շնորհիվ ծրագրի շահառուներից շատերն արդեն ՎՎՀԿԿ (վտանգների վերլուծության և հսկման կրիտիկական կետեր, HACCP) համակարգի հավաստագրի ձեռք բերման ճանապարհին են, ինչը եվրոպական և ամերիկյան շուկաներ դուրս գալու կարևոր նախապայման է։
Համաձայն ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեի տվյալների՝ 2018թ․-ին Հայաստանից արտահանվել է 263 տոննա չորացված միրգ և բանջարեղեն, իսկ 2019թ․-ին այս ցուցանիշը գրեթե կրկնապատկվել է՝ կազմելով 485 տոննա։ «Օրգանական Հայաստան» ասոցիացիայի վերամշակման բաժնի պատասխանատու Տիգրան Ծատուրյանը նշում է, որ մասնագիտացված նոր այգիների հիմնումը, նոր սորտերի տնկիների ներմուծումն ու տեղական սորտերի բարելավումը, նեղ մասնագիտական երիտասարդ թիմերի ստեղծումն ու անցումը դեպի օրգանական գյուղատնտեսության կօգնի հայ արտադրողին պահպանել և բարելավել այս աճի միտումը՝ միջազգային շուկայում առավել մրցունակ դարձնելով տեղական արտադրանքը։